Ulama terengganu
Pengenalan
Tarikh
sebenar kemasukan islam di terengganu tidak begitu jelas kerana tidak terdapat
catatan yang jelas memperihalkan peristiwa seumpama itu. Berasaskan penemuan
batu bersurat di kuala berang yang mencatatkan tarikh pada jumaat 4hb, rejab
702 (22 Feb 1303) kita boleh mengadaikan bahawa islam sudah sedia berkembang di
terengganu pada kurun ke 14 atau sebelumnya, dan berdasarkan catatan luar kita
boleh mempercayai bahawa terengganu
telah pun muncul sebagai pusat kehidupan yang didatangi oleh pedagang-pedagang,
di samping menjadi tumpuan oleh pendakwah-pendakwah, dalam dan luar negeri.
Dalam hal ini, satu perkara yang tidak boleh dipertikaikan ialah penglibatan
para ulama untuk menyebarkan agama islam supaya agama islam tertegaknya di bumi
terengganu darul iman dan lebih dikenali sebagai “tanah jawi”.
Tok ku Paloh ulama besar Terengganu
Ulama
Besar Terengganu pada abad ke-19, Sayyid Abdul Rahman Al-Idrus atau Tokku Paloh
Idrus, turut dikenali sebagai wali Allah yang penuh keramat serta sangat
ditakuti penjajah. Diceritakan pada suatu ketika, British cuba berunding dengan
Sultan Terengganu iaitu Sultan Zainal Abidin III supaya membenarkan mereka
menduduki kawasan Bukit Besar tetapi baginda menyuruh penjajah itu menemui
Tokku Paloh.
Baginda
menyebut, "Terengganu ini ada tuannya, hendaklah berunding dengan tuannya
terlebih dulu," yang mungkin bermaksud bahawa Tokku Paloh adalah orang
yang lebih berhak memutuskan permintaan berkenaan. Walaupun dikenali sebagai
ulama, Tokku Paloh turut membabitkan diri dalam bidang pentadbiran dan
diplomatik di Terengganu apabila dilantik menjadi Ahli Majlis Mesyuarat Negeri
Terengganu selain penasihat utama Sultan dalam pelbagai hal.
Tokku
Paloh dilahirkan pada 1817 di Kampung Cabang Tiga, Kuala Terengganu. Ulama itu
mendapat pendidikan awal daripada bapanya sendiri iaitu Saiyid Muhammad
al-Aidrus atau dikenali Tokku Tuan Besar, selain beberapa ulama tempatan
sebelum berhijrah ke Makkah untuk mendalami ilmu agama dan menimba pengalaman. Sekembalinya
dari Makkah selepas kira-kira 10 tahun menuntut ilmu di sana, Tokku Paloh terus
mengajar di masjid peninggalan ayahnya di Kampung Cabang Tiga, Terengganu
sebelum membabitkan diri dalam bidang pentadbiran negeri.
Tokku
Paloh memiliki banyak ilmu dalam bidang kerohanian terutama ilmu tasawauf dan
sufi. Beliau juga menjadi khalifah kepada Tareqat Naqsyabandiah dan turut
mengamal serta mengembangkan amalan
Syahadat Tokku iaitu satu amalan yang disusun oleh bapanya. Kepercayaan
Sultan Terengganu terhadap dirinya menyebabkan Tokku Paloh diamanahkan Sultan
Zainal Abidin III untuk mentadbir kawasan Paloh selain mengawasi beberapa
daerah di Hulu Terengganu antaranya Kuala Berang hingga Cabang Tiga.
Tokku
Paloh meninggal dunia pada September 1917 selepas jatuh sakit pada usia 100
tahun. Tidak lama kemudian, Sultan Zainal Abidin III mangkat pada 26 November
1918. Selepas kewafatan ulama itu, barulah British berani dan berjaya menjajah
Terengganu pada 24 Mei 1919.
2
Tok
pulau manis dan pengasasan pendidikan islam
Syeikh Abdul
Malik atau lebih dikenali Tok Pulau Manis dilahirkan di Kampung Pauh, Hulu
Terengganu pada tahun 1060an/1650an, berketurunan Sharif Mohammad, yang berasal
dari Baghdad. Menerima pendidikan agama diperingkat awal dari kaum keluarganya
sendiri.
Beliau
mendalami Fikah al-Shafie dengan berguru kepada Syeikh Ibrahim al-Kurani yang
telah menggantikan Ahmad Qushashi yang menjadi pengajar kepada pengikut Imam
Shafie di sana. Bidang Usuluddin yang diikutinya pula adalah berdasarkan
pendekatan Imam al-Asya’ari yang menjadi pegangan umum pengikut ahl-al Sunnah
wal Jamaah, manakala bidang Tasawuf yang diceburinya pula adalah berdasarkan
etika ubudiyah kepada pengajian Tasawuf.
Adalah dipercayai bahawa Syeikh Abdul Malik pulang ke tanah air sekitar
pertengahan tahun 1960an ketika berusia lebih kurang 40 tahun. Syeikh
Abdul Malik menjadi peneraju program pendidikan agama di Terengganu, sama ada
selaku ulama istana atau sebagai guru kepada orang ramai. Di istana, Syeikh
Abdul Malik berdampingan bukan sahaja dengan Sultan Zainal Abidin I tetapi juga
dengan pembesar-pembesar yang turut berguru dengannya. Di dalam upacara
keagamaan, beliau diberi peranan mengetuai majlis-majlis tersebut.
Dalam
penglibatannya sebagai Syeikh al-Ulama dan Mufti beliau mengeluar fatwa-fatwa
berhubung dengan pegangan keIslaman dan hukum hakam. Dengan berpandukan
pengalaman pengajian di Jawa, Aceh dan Mekah, beliau telah menjadikan Pulau
Manis sebagai tempat pengajaran dan ibadat yang didatangi oleh pelajar-pelajar
dari jauh dan dekat. Adapun kitab beliau yang kedua terbesar selepas Hikam
Melayu, iaitu Kitab Kifayah merupakan sebuah karya yang merangkumi
Usuluddin dan Fekah.
Syeikh Abdul
Malik atau Tok Pulau Manis meninggal dalam lingkungan usia 86 tahun iaitu
pada tahun 1149H bersamaan 1736 sebagaimana yang terakam pada makamnya.
3
Haji
mat shafie dan pengajian pondok di losong
Ahmad Shafie bin Haji Muhammad Amin 1862-1945 atau
nama penuhnya Haji Ahmad Shafie bin Haji Muhammad Amin merupakan salah seorang
daripada ulamak Melayu yang bertanggung jawab mengembangkan syiar Islam di
nusantara. Di Terengganu didikan Pondok yang terkenal sebagai Pondok Losong
Haji Mohd Shafie (Hj Mohd Shafie Losong adalah cucu kepada Tok Subuh Abdul
Rahman) dia berhijrah ke Terengganu untuk belajar dari Tokku Paloh (Syed Abdul
Rahman Al-Idrus) dan terus berumahtangga dan membuka pengajian pondok di
Losong, Kuala Terengganu. Kampung tersebut dikenali sebagai Losong Haji Mohd Shafie
sehingga sekarang.
Hj Mohd Shafie hidup sezaman dengan Tok Kenali
Kelantan. Tok Kenali pernah berkata: "Tidak ada orang lain (di zaman
itu) yang lebih dalam ilmu tasawwufnya dari Hj Mohd Shafie Losong"
Hj Mohd Shafie Losong terkenal sebagai ulama yang
sangat warak dan penuh dengan kekeramatan. Sewaktu Terengganu dilanda kemarau
pada awal kurun ke-20, pemerintah Terengganu akan bertanya kepada
beliau di mana tempat yang perlu digali perigi kerana tempat yang
ditunjukinya biasanya akan mempunyai air.
Antara muridnya
Tuan Guru Haji Bidin atau nama sebenarnya, Zainal
Abidin bin Aman bin Mat Ali ialah seorang ulama yang terkenal di Terengganu.
Beliau dilahirkan pada 1893 di Kampung Tasik, Wau, Ulu Dungun. Ibunya, Saadiah
Jaafar ialah seorang ibu tunggal setelah suaminya meninggal dunia, tetapi
kemudian berkahwin dengan Hamzah, iaitu datuk kepada bekas Bendahari Agung PAS,
Ustaz Abdul Wahab Yunus.
Haji Bidin menjadi anak yatim semenjak kecil, tetapi
mendapat didikan agama daripada ibunya. Ketika berusia 11 tahun, belia dihantar
belajar dengan Haji Taib Hassan dan Ustaz Baki Awang di Kampung Sindol. Pada
1906, beliau memasuki Pondok Pulau Serai dan berguru dengan Tuan Guru Haji
Yusof bin Lebai Isa selama enam tahun.
Setelah itu beliau berhijah pula ke Pondok Losong
untuk berguru dengan Tuan Guru Haji Mat Shafie Losong yang terkenal itu 1914.
4
Syeikh
Abdul Qadir Bukit Bayas
Syeikh
Abdul Qadir Bukit Bayas ulama paling berpengaruh di Terengganu tidak dapat
dinafikan bahawa yang mewarnai corak keIslaman di Terengganu mulai peringkat
awal hingga abad ke-20, terdiri daripada dua golongan ulama atau penyebar
Islam. Golongan itu ialah, pertama: Berasal daripada ulama-ulama Patani, dan
kedua: Daripada keturunan Rasulullah s.a.w. atau golongan `sayid'. Di antara ulama
yang paling besar pengaruhnya di Terengganu ialah Syeikh Abdul Qadir bin Abdur
Rahim al-Fathani atau SyeikhAbdul Qadir Bukit Bayas, Terengganu.
Pendidikan
Syeikh Abdul Qadir bin Abdur Rahim mendapat pendidikan asas di beberapa pondok
pengajian di Patani. Walaupun ditinjau dari segi pangkat, nasab beliau adalah
peringkat datuk saudara kepada Syeikh Daud bin Abdullah al-Fathani, namun
ditinjau dari segi umur pula Abdul Qadir lebih muda daripada Syeikh Daud bin
Abdullah al-Fathani. Menurut riwayat, Abdul Qadir dan Syeikh Daud bin Abdullah
al-Fathani pernah sama-sama belajar dalam sebuah pondok, sama ada di pondok
Kuala Bekah (Patani) mahu pun di pondok-pondok lainnya. Bahkan pernah sama-sama
belajar di Mekah.
Dalam riwayat yang lain pula menyebut bahawa Syeikh Abdul
Qadir pernah belajar kepada Syeikh Daud bin Abdullah al-Fathani. Jadi beliau
termasuk peringkat murid kepada Syeikh Daud Abdullah al-Fathani. Ketika beliau
melanjutkan pelajaran ke Mekah, beliau berguru kepada Syeikh Muhammad Shalih
bin Abdur Rahman Pauh Bok al-Fathani, Syeikh Muhammad Zain bin Faqih Jalaludin
Aceh. Kepada ulama-ulama Arab pula beliau belajar di antaranya kepada Syeikh
Muhammad Shalih bin Ibrahim, Mufti Syafi'ie di Mekah, Syeikh Ahmad al-Marzuqi
dan lain-lain. Setelah memperoleh ilmu pengetahuan dalam pelbagai bidang di
Mekah dan Madinah, beliau turun ke Jawi. Pertama kali ke sana beliau tidak
langsung ke negeri asalnya Patani, tetapi beliau ke Pulau Duyung, Terengganu.
Langkah itu diambilnya kerana di Pulau Duyung Kecil, Terengganu itu ahli
keluarganya lebih ramai dan lebih dekat daripada di Patani sendiri. Di Pulau
Duyung Kecil, Terengganu beliau memulakan aktivitinya sebagai seorang ulama.
Dipercayai beliau datang ke Pulau Duyung kali kedua ini sekitar tahun 1830an M.
Ketika itu beliau mulai mengajar di Kampung Paya Bunga, Duyung. Syeikh Abdul
Qadir mendirikan sebuah mesjid di Bukit Bayas. Di kedua-dua tempat itu beliau
membina pengajian pondok menurut tradisi di Patani. Kemudian oleh sebab beliau
memusatkan aktivitinya di Bukit Bayas, maka terkenallah namanya kemudian hari
dengan gelaran Syeikh Abdul Qadir Bukit Bayas, pengganti kepada nama terkenal
sebelumnya iaitu gelaran Syeikh Abdul Qadir Duyung (Tok Duyung sahaja).
Syeikh
Abdul Qadir bin Abdur Rahim al-Fathani Bukit Bayas, Terengganu wafat dalam
tahun 1864 M di Kampung Paya Bunga, Terengganu. Riwayat lain menyebut beliau
wafat di Bukit Bayas, Terengganu.
Tok
Syeikh Duyung
Makam tok syeikh duyong
Wan
Abdullah bin Wan Muhammad Amin (Tok Syeikh Duyung) seperti ulama-ulama Patani
lain tetap mengajar dua jenis kitab, iaitu yang berbahasa Melayu dan berbahasa
Arab. Kitab-kitab bahasa Melayu yang diajarkan diutamakan karangan gurunya,
Syeikh Daud bin Abdullah al-Fathani. Kitab-kitab bahasa Arab yang diajarkan
adalah karangan ulama-ulama yang terkenal dalam pelbagai disiplin ilmu. Yang
paling diutamakan dalam tasawuf ialah Ihya’ ‘Ulumid Din oleh Imam al-Ghazali.
Di
antara murid Tok Syeikh Duyung yang menjadi ulama besar lagi terkenal ialah
Syeikh Abdur Rahman Gudang al-Fathani, Tukku Paloh dan Haji Wan Muhammad (anak
beliau sendiri) yang pernah menjadi Mufti Terengganu setelah Tok Syeikh Duyung
wafat. Di kalangan Sultan Terengganu yang pernah menjadi murid Tok Syeikh
Duyung ialah Sultan Omar dan Sultan Zainal Abidin III.
Daripada
riwayat itu, dapat disimpulkan bagaimana bijaknya seorang ulama menangani
sesuatu isu yang besar sehingga seseorang sultan dapat menerima buah fikirannya
seterusnya peperangan terhenti dan perdamaian diperoleh.
Riwayat
itu pula adalah bukti iaitu Sultan Terengganu mahupun Sultan Kelantan ketika
itu terpaksa akur dan patuh atas besarnya kewibawaan seorang ulama yang
bergelar Tok Syeikh Duyung. Riwayat ini pula adalah sebagai bukti karamah Tok
Syeikh Duyung. Menurut cerita, sesiapa sahaja yang berjumpa dengan beliau, sama
ada disengaja ataupun tidak, akan terpahat pada hati memandang beliau sebagai
seorang yang sangat hebat.
Tok Syeikh Duyung selain berwibawa dan
dihormati oleh Sultan Omar (Sultan Terengganu) dan
Sultan Kelantan, beliau sangat berkesan pada hati seorang muridnya yang menjadi
Sultan Terengganu berikutnya, iaitu Sultan Zainal Abidin III. Tok Syeikh Duyung
pula sangat kasih kepada muridnya itu sama ada sebelum menjadi sultan mahupun
sesudahnya.
Tambatan
kasih sayang daripada guru kepada murid atau sebaliknya daripada murid kepada
guru dalam istilah tasawuf dinamakan dengan ‘rabithah’. Rabithah yang
dimaksudkan telah berlaku antara Nabi Muhammad s.a.w. terhadap para sahabatnya
dan sebaliknya.
Sembahyang
hajat.
surau tok syeikh duyong
Maksud
perkataan Saidina Abu Bakar as-Siddiq terhadap Nabi Muhammad s.a.w.: “Aku kasih
dalam dunia tiga perkara, duduk bersama-sama Nabi Muhammad s.a.w.,
membelanjakan hartaku untuk Nabi Muhammad s.a.w. dan mengucapkan selawat atas
Nabi Muhammad s.a.w.”
Oleh
itu sewaktu pertabalan Sultan Zainal Abidin III menjadi Sultan Terengganu pada
18 Disember 1881, Tok Syeikh Duyung telah melakukan sembahyang hajat dengan doa
yang bersungguh-sungguh untuk keselamatan Sultan Zainal Abidin III, semua
rakyat dan kerajaan yang di bawah pemerintahan baginda.
Sesuatu
pemerintahan Islam akan selamat apabila penguasa tertingginya dapat bekerjasama
dengan ulama. Ulama yang membawa selamat dan berkat ialah ulama yang dapat
memberi nasihat kepada pemerintah, berani berkata benar walaupun terhadap
penguasa yang zalim.
Sesuatu
pemerintahan Islam dan rakyat akan binasa apabila para ulamanya tidak berani
memberi nasihat yang benar kepada pemerintah. Sesuatu pemerintahan Islam akan
lebih binasa apabila pemerintahnya memusuhi ulama yang berani berkata benar
seperti yang diperintahkan oleh Allah dan Rasul-Nya.
kesimpulan
Pokok pangkalnya realiti semasa yang dihadapi oleh ulama tidak sama dengan realiti lepas, masyarakat hari ini bukan masyarakat simple kurun ke-18 atau ke-19 atau awl abab ke-20. seperti yang ditekankan oleh seorang cendikiawan islam ulama perlu bangkit dalam bentuk baharu memandangkan persekitaran yang sudah berubah dan dalam masa yang sama mengekalkan fungsi tradisi mereka sebagai pemengang amanah ALLAH. Hal ini kerana pengetahuan ulama ketika ini diperlukan bagi menangani masalah persoalan yang semakin mencabar pada masa ini. Justeru itu jelaslah sedikit sebanyak perihal tokoh yang dianggap berwibawa di Terengganu pada masa ketika dulu dan jasa ilmu yang diberikan diingati sampai bila-bila.semoga Negeri Terengganu Darul Iman dibawah kepimpinan islam dan diRahmati oleh ALLAH S.W.T.
ALLAH PELIHARAKANLAH TERENGGANU
Amin.
Rujukan :
Muhammad Abu Bakar, 1991 "Ulama Terengganu satu sorotan" Jawatankuasa koleksi Terengganu dan Utusan Publications.
Muhamad Saleh Haji Awang, 1975 "Sejarah Darul Iman hingga 1337h-1918h" Jabatan Sejarah Universiti Malaya Kuala Lumpur.